Kerktoonsoorten volgens Ina Lohr

maandag 16 januari 2023

Bovenstaande diagrammen heb ik opgesteld naar voorbeeld van Ina Lohr, Solmisation und Kirchentonarten (Basel : Hug en Co 1948²). Ze stellen de acht verschillende modi voor uit de muziektheorie van Guido van Arezzo – tegenwoordig noemen we ze ook wel kerktoonsoorten, maar in de middeleeuwen werden ze voor alle muziek gebruikt.

Bij de bepaling van de modus gaat het niet om de notatie (de middeleeuwers kenden sowieso maar één voorteken) en zelfs niet om de grondtoon, maar moet je het geheel in acht nemen van de onderlinge verhoudingen tussen de noten in de melodie. Die verhoudingen staan hierboven getekend:

• Op de eerste rij van elke toonsoort zie je de belangrijkste noten: finalis en reciteertoon (beide met dubbele cirkel) en soms de terts.
• De tweede rij geeft de wissel- en doorgangstonen aan. Niet iedere noot in het bereik van de toonladder is opgenomen, omdat Lohr sommige noten (meestal de mi, die naar de fa oplost) niet als zelfstandig ziet.
• De lijnen tussen de noten geven aan welke routes de beweging van de melodie kan volgen.
• Met een verticale stippellijn staan de noten aangegeven die een voorteken kunnen dragen: dat voorteken maakt verschil tussen het ‘harde’ en ‘zachte’ hexakoord. Vanwege deze instabiliteit golden ook deze noten niet als zelfstandig; vandaar ook dat de reciteertoon van de authentiek frygische toonladder niet met onze moderne dominant overeenkomt.
• Uit de overlappende reeks hexakoorden in het midden kun je afleiden welke functies de individuele noten zouden kunnen hebben. Zo kan de reciteertoon van de mixolydische toonsoort zowel la, sol als re zijn.

Dit toonsysteem is erg flexibel: onze mineurtoonladder is in feite niets anders dan een (hypo)dorische modus waarin het hexachordium durum niet wordt gebruikt. De lydische modus bevat onze majeurtoonladder en heeft inderdaad een do als finalis – maar niet de do van het natuurlijke hexakoord. Ook de melodieën van het geneefse psalter zijn gewoon modale muziek, zelfs als ze in moderne toonsoorten staan genoteerd. Zie bijvoorbeeld psalm 140:

In moderne liedbundels (en ook op deze website) staat deze psalm in G-groot genoteerd (‘jonisch’). Maar de melodie is hypolydisch, zoals de solmisatie laat zien:

do do re mi mi fa fa mi re
mi fa ↓ la sol fa mi fa ↑ re
sol fa ↓ la sol mi fa mi re do
↑ mi fa ↓ la sol fa la sol fa

Bij het solmiseren kijk je steeds waar de halve toonsafstand zit (de mi-fa): die bepaalt het hexakoord. Hierboven begint de melodie in het zachte hexakoord en muteert in de loop van het vers heen en weer met het natuurlijke hexakoord, waar het ook in eindigt. (De momenten waarop gemuteerd wordt, heb ik met pijltjes aangegeven.) Hoewel de eerste en laatste noot dezelfde toonhoogte hebben, hebben ze dus een andere functie: de eerste als do, de laatste als fa.

Solmisaties van alle geneefse psalmen zijn te vinden in de eerste volledige geneefse druk van het psalter, bij Michel Blanchier in 1562 (waarvan in 1986 een facsimile in de reeks Textes littéraires français), waar de solmisatie in het notenschrift zelf staat vermeld: